O (Pod)humskim stećcima i Gostima.

Kada je u ljeto 1936. godine srušena stara džamija u Donjoj  mahali u Seonici u dolini Neretve, nađena je u zidu iznad ulaznih vrata jedna velika ploča sa natpisom : 'Ja fettah sene 1073', što znači: 'O veliki osvajaču 1073 H (1662/63) godine.
Ova je džamija bila malih dimenzija, građena od stećaka i lomljenog kamena, pokrivena četverostrešnim krovom pod pločom i imala je malu drvenu munaru.Priča se, takođe, da su bogumili prvi počeli da sade kesten u ovim krajevima. Uspomenu na njih čuvaju brojne nekropole stećaka, imena sela (Gostovići, Dobrigošće i Ugošće), lokaliteta (Gostovljak) i prezimena (Potur, Goastevčić i Pataronović).

Rakitinica: Ovdje je bitno da je godina izgradnje tek 1662. To je 240 godina nakon pomena gosta Butkovića odnosno nekih 12 ondašnjih generacija. A da nije bilo Butkovića i njegovih nasljednika, pomenuta džamija ne bi čekala sa izgradnjom cijelih 200 godina. Možda je ispočetka bila drvena kao i munara? Možda, ali ovdašnja arhitektura ne poznaje crijep nego teške kamene ploče, pa je radi dugotrajnosti džamija morala biti zidana da bi mogla nositi toliki teret na krovu. A o dugovječnosti otomanske vlasti u ovom, u kraju koju simbolozira ta srušena džamija,  se je dakle razmišljalo tek 200 godina nakon pada Bosne. A da bi se najzad pokopala žilava krstjanska tradicija, džamija je sagrađena na postojećem groblju koje se naravno sastojalo od stećaka, a same stećke su iskoristili kao građevinski materijal.

Nakon džamije u Bijeljini i Umoljanima, ovo je već ko zna koja po redu džamija građena na stećcima. Kako je sačuvan u dubrovačkom arhivu testament gosta Radina Butkovića iz godine 1422 u korist nasljednika gosta Radina Seočanina a koji je lično doživio pad Bosne, pa je dakle očigledno da su obližnje stećke pravili pripadnici takozvane crkve bosanske: PRAVE VJERE APOSTOLSKE, kako oporukom tvrdi gost Radin Butković, i tako sve do pada Bosne, a čiji su gosti bili neosporno visoki vjerski službenici. I tako je ne samo u arhivu nego i u sjećanju drugih konfesija, tako je čuveni fra Grga Martić zadirkivao kolegu župnika iz obližnjeg Podhuma na službi u Krševu da je iz patarenskog kraja. A patarenima su katolici u ovim krajevima uvijek nazivali pripadnike crkve bosanske. Da su ti patareni međutim bili katolici, ne bi bilo potrebe da se jedan katolički velikodostojanstvenik šali sa njima na takav način. Što se tiće starih kestena oni su trenutno u propadanju od bolesti izazvane vlagom od jablaničke akumulacije. Ali uzeo sam nedavno 2 ploda sa stabla kestena starog najmanje 500 godina. To što se priča da su ih zasadili bogumili je dakle opet istina, ali takozvani patareni sami sebe nisu nikad zvali bogumilima nego isključivo i jedino krstjanima, te tu bitnu napomenu treba uvijek imati u vidu. Šta je to prava vjera apostolska je otvoreno pitanje kao i prava priroda navodnog dualizma te vjere. Interpretacije dualizma koju inače srećemo u stručnoj literaturi nema u testamentu gosta Radina ni na vidiku. A valjda je on bio najmjerodavnija osoba da o tome nešto kaže, bar indirektno. Napomena: Pravoslavlje u ovaj kraj nije došlo ni sa Otomanima, kao što je došlo u ostale dijelove Bosne . A da su naši krstjani bili pravoslavci,  kao prijatelji Otomana ne vjerujem da bi im ta vlast rušila groblja i pravoslavne manastire, obzirom da su isti u Bosni bili u ekspanziji u Otomansko vrijeme, kao nikad dotad. Богумили[1] су 1081. већ посвуда били посејали семе своје заблуде и подстицали су народ против Православне Цркве и Архиепископа. I tako to sve do godine 1427 kad pravoslavni despot Stefan Lazarević kazni sakaćenjem sve Srebreničane, jeresi bogumilske ! Srebrenicu mu je inače poklonio Sigismund 1411. Zanimljivo, slučajno ili ne, masalijanske Goste podhumske godine 1833 zamjeniše derviši u tekiji izgrađenoj u Seonici. Ni od nje ne ostade arheološkog traga, a kamoli od mnogostarijih hiža i gostinjaka. Jednsotavno, na pogodnim i plodnim terenima kao što su Seonica i Podhum, jedna generacija odmah nasljeđuje zemlju kao i kuće predhodne generacije.

Pa ko su onda i odakle ti naši bosanski i humski krstjani? Evo dobre natuknice:
Некои `павловисти и Македонци`пребегаа во Италија за време на востанието во Македонија (1040-41г.),а на крајот од 11в. масалијаните се прошириле по балканскиот полуостров.

mesalijani (od sirijski zala, kaldejski zela) mn. kršćanska sekta u Mezopotamiji i Siriji  .

Verovali su da jedino molitvama i plesanjem (poput derviša) mogu da isteraju zlog duha ili sotonu iz sebe. Učenici su prolazili trogodišnji period molitve, posta i strogog asketizma, često u lutanju i spavajući na ulici. Muškarci i žene su zajedno živeli na ulicama i manastirima. Prihvatali bi svakog odbeglog roba ili slugu i sakrivali bi ga od svog gospodara. Žene su mogle da bude duhovni učitelji. Višegodišnjom molitvom su oni tako isterivali demona i umesto njega primali Svetog Duha koji je poput vatre čistio čoveka, čineći ga novim bićem. Sunce je vatra.Zato su se Suncu obračali za čišćenje.  Snove su smatrali zbiljom. Tokom molitve doživljavali bi ekstazu tokom koje bi videli kako sveto Trojstvo postaje jedno i prebiva u njima. Nakon toga bi dosegli bestrašće (ili apatiju) koje su smatrali savršenim stanjem u kojem grijeh više nije moguć.

Mesalijani, istjerivači zlog duha, čine se dakle kao najbliži i najdirektnici preci (odatle kasnija pogrešna identifikacija sa manihejizmom i dualizmom), koja opcija  ima i najviše podloge u likovnim prikazima sa stećaka. Autor bogumile naziva godine 1040 makedoncima, pa Pavlićani koji su išli sa njima u izgnanstvo očigledno nisu mogli biti bogumili. Ti pavlićani porijeklom iz Armenije su onda 150 godina kasnije kasnije preko Italije i dalmatinskih gradova došli u Bosnu i spojili se na Balkanu sa već odomaćenim Mesalijanima. Interesantno, ali sveci zaštitnici Dubrovnika su također armenskog porijekla. Ta je hereza dakle bila kao što reče svjedok arhiepiskopTeofilakt (ne Bogoljub !) «zmijolika i višeglava».Ono što je nastalo time nije ni jedno od spomenutog, ali jeste jedan novi duhovni kvalitet - sinergizam koji je kasnije , u vrijeme procvata Bosanskog kraljevstva na granici između dva sveta carstva, kao kvalitetne materijalne podloge za nadolazeći duhovni i kulturni razvoj, dao stećke - jedinstven i neponovljiv doprinos evropskoj kulturi i dostignućima ljudskog duha u cjelini. Eh, eto baš iz tog razloga stećaka nema u Makedoniji i Bugarskoj, zemljama porijekla Bogumila. I potvrđuje bosanko krstjanstvo kako baš izgleda u Seonici nakon proteklih 600 godina, arhaično, apostolsko, ni istočno ni zapadno.
Samo posao Gostiju ostade nedovršen, a zli duhovi prošlosti nas more i dan danas, čini se i više nego nekada. Neki kažu da stećaka u Posavini nema i nije ih nikad ni bilo. Pa provjerite sami.